Türk Medeni Kanununa Göre Dernek Kurma

Giriş

Toplumların demokratik yapısını güçlendiren en önemli unsurlardan biri, sivil toplum kuruluşları ve derneklerdir. Dernekler, bireylerin ortak bir amacı gerçekleştirmek üzere bir araya geldikleri, kendi kendini yöneten ve bağımsız organizasyonlardır. Türkiye'de derneklerin kuruluşu ve faaliyetleri, başta Türk Medeni Kanunu olmak üzere çeşitli kanunlar çerçevesinde düzenlenmiştir. Bu makalede, Türk Medeni Kanunu'na göre dernek kurma süreci, hukuki şartlar, uluslararası hukukta dernek kurma özgürlüğü ve ilgili içtihat örnekleri üzerinde durulacaktır.

Dernek Nedir?

Türk Medeni Kanunu'nun 56. maddesine göre, dernekler, gerçek veya tüzel en az yedi kişinin kazanç paylaşma dışında belirli ve ortak bir amacı gerçekleştirmek üzere bilgi ve çalışmalarını sürekli olarak birleştirdikleri tüzel kişiliğe sahip kuruluşlardır. Dernekler, ticari amaç gütmeden sosyal, kültürel, ekonomik, bilimsel ya da mesleki alanlarda faaliyet gösterebilirler. Bu kuruluşlar, demokrasinin ve katılımcı toplum yapısının temel taşlarından biridir ve kişilerin kendi haklarını savunmaları, sosyal sorumluluklarını yerine getirmeleri için önemli bir araçtır.

Türk Medeni Kanunu’na Göre Dernek Kurma Şartları

Türk Medeni Kanunu’na göre dernek kurma süreci, belirli hukuki şartlar çerçevesinde düzenlenmiştir. Dernek kurmak isteyenlerin bu şartları yerine getirmesi ve kanunda belirtilen prosedürleri takip etmesi gerekir. İşte Türk Medeni Kanunu’na göre dernek kurma şartları:

1. Kurucu Sayısı: Türk Medeni Kanunu’nun 56. maddesine göre, dernek kurmak için en az yedi kurucu üyeye ihtiyaç vardır. Bu üyelerin tamamı gerçek kişiler olabileceği gibi, tüzel kişiler de dernek kurucu üyesi olabilirler.

2. Kazanç Amacı Gütmeme: Derneklerin en temel şartlarından biri, kazanç paylaşma amacı gütmemeleridir. Dernekler, ticari kazanç sağlamak amacıyla kurulamazlar ve elde ettikleri gelirler, dernek faaliyetlerinin finansmanına ve amacın gerçekleştirilmesine yönelik kullanılmalıdır.

3. Tüzel Kişilik: Dernekler, kurucuların başvurusu ve resmi makamlara bildirimde bulunmaları sonrasında tüzel kişilik kazanır. Tüzel kişilik kazanan dernekler, hak ve yükümlülük sahibi olabilir, dava açabilir ve taraf olabilirler.

4. Dernek Tüzüğü: Dernek kurulurken, bir tüzük hazırlanması zorunludur. Tüzükte derneğin adı, amacı, üyelik şartları, organlarının görev ve yetkileri, gelir ve giderlerin nasıl yönetileceği gibi hususlar açıkça belirtilmelidir. Dernek tüzüğü, derneğin faaliyetlerini düzenleyen temel belge olarak kabul edilir.

5. Faaliyet Alanı: Dernekler, Türk Medeni Kanunu'na ve diğer ilgili mevzuata aykırı olmayan her türlü alanda faaliyet gösterebilirler. Ancak, devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğüne aykırı faaliyetlerde bulunmak, kamu düzenini bozacak ya da suç teşkil edecek etkinlikler düzenlemek yasaktır.

Derneklerin Kuruluş Süreci

Türk Medeni Kanunu’na göre dernek kurmak isteyen kişiler, belirli adımları takip etmelidirler. Dernek kurma süreci şu şekildedir:

1. Kurucu Üyelerin Belirlenmesi: Dernek kurmak isteyen en az yedi kişi, derneğin kurucu üyeleri olarak belirlenir ve bu kişiler dernek kurulması konusunda anlaşır.

2. Dernek Tüzüğünün Hazırlanması: Derneğin amacı, faaliyet alanı, organları ve çalışma yöntemlerini belirleyen tüzük hazırlanır. Tüzükte derneğin adı, amacı, kurucuların isimleri ve ikametgah adresleri, üyelik şartları ve üyelerin hak ve sorumlulukları gibi detaylar yer almalıdır.

3. İlgili Makamlara Başvuru: Dernek tüzüğü hazırlandıktan sonra, tüzüğün bir örneği ve kurucuların kimlik belgeleri ile birlikte, dernek merkezinin bulunduğu yerin en büyük mülki amirine (valilik veya kaymakamlık) başvuruda bulunulur.

4. Resmi Kayıt ve Tüzel Kişilik Kazanma: Dernek, başvurunun yapıldığı tarihten itibaren tüzel kişilik kazanır. Yetkili makamlar, başvuruyu inceler ve eğer eksiklik bulunmazsa derneğin kuruluşunu resmileştirir. Ancak, başvuru sonrasında yetkili makamlar, dernek tüzüğünün kanuna uygun olup olmadığını inceleyebilir ve gerekli görürse eksikliklerin giderilmesi için süre tanıyabilir.

5. Derneğin Faaliyete Geçmesi: Tüzel kişilik kazanan dernek, tüzüğünde belirtilen amaçlar doğrultusunda faaliyete geçebilir. Derneklerin faaliyetleri, devlet tarafından denetlenebilir ve yasalara aykırı bir durum tespit edilirse faaliyeti durdurulabilir veya kapatılabilir.

Derneklerin Organları

Türk Medeni Kanunu'na göre derneklerin zorunlu organları şunlardır:

1. Genel Kurul: Derneğin en yüksek karar organıdır. Genel kurul, tüm dernek üyelerinden oluşur ve derneğin amacına uygun olarak kararlar alır. Genel kurul, tüzükte belirtilen periyotlarda düzenli olarak toplanır ve önemli konularda (tüzük değişikliği, dernek feshi vb.) kararlar alır.

2. Yönetim Kurulu: Derneğin yürütme organıdır. Genel kurul tarafından seçilen yönetim kurulu, derneğin günlük işlerini yürütür ve dernek adına kararlar alır. Yönetim kurulu, derneğin mali işlerinden, üyelik başvurularının kabulünden ve derneğin genel faaliyetlerinden sorumludur.

3. Denetim Kurulu: Derneğin mali işlerini ve faaliyetlerini denetlemekle görevli organdır. Denetim kurulu, derneğin hesaplarını ve mali durumunu inceleyerek genel kurula rapor sunar. Bu kurulun amacı, derneğin mali açıdan şeffaf bir şekilde yönetilmesini sağlamaktır.

Derneklerin Kapatılması ve Feshi

Dernekler, gönüllü olarak feshedilebilir ya da kanunlara aykırı faaliyetlerde bulunmaları durumunda devlet tarafından kapatılabilirler. Derneğin feshi, genel kurul kararıyla gerçekleştirilir. Genel kurul, derneğin tasfiye sürecini yönetir ve derneğin mal varlığı tüzükte belirtilen şekilde tasfiye edilir. Eğer tüzükte bu konuda bir düzenleme yoksa, derneğin mal varlığı, benzer amaçlı başka bir derneğe devredilir.

Uluslararası Hukukta Dernek Kurma Özgürlüğü

Dernek kurma hakkı, uluslararası insan hakları belgelerinde de koruma altına alınmış temel bir özgürlüktür. Bu hak, bireylerin toplumsal hayata katılımını ve demokratik süreçlere dahil olmasını sağlayan bir araçtır. Dernek kurma özgürlüğü, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin (AİHS) 11. maddesi ve Birleşmiş Milletler Medeni ve Siyasi Haklar Sözleşmesi gibi uluslararası belgelerde düzenlenmiştir.

1. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (AİHS) 11. Madde: AİHS'nin 11. maddesi, herkesin barışçıl bir şekilde toplanma ve dernek kurma hakkına sahip olduğunu belirtir. Bu hak, aynı zamanda sendikalar kurma ve üye olma hakkını da içerir. Ancak, bu hak mutlak değildir ve kamu düzeni, milli güvenlik, suçun önlenmesi gibi gerekçelerle sınırlanabilir.

2. Birleşmiş Milletler Medeni ve Siyasi Haklar Sözleşmesi: Bu sözleşmenin 22. maddesi de herkesin dernek kurma hakkını güvence altına alır. Devletler, bu hakkı koruma altına almakla yükümlüdürler. Ancak bu hak, ulusal güvenlik, kamu düzeni veya başkalarının hak ve özgürlüklerine zarar vermemek şartıyla sınırlanabilir.

Uluslararası Yargı Kararları

Uluslararası hukukta da dernek kurma hakkı ile ilgili birçok önemli dava görülmüştür. Özellikle Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM), dernek kurma özgürlüğünün korunması konusunda önemli içtihatlar oluşturmuştur. AİHM, derneklerin devlet tarafından keyfi bir şekilde kapatılmasının veya faaliyetlerinin kısıtlanmasının Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi'ne aykırı olduğunu pek çok kararında belirtmiştir.

Örneğin, Gorzelik ve Diğerleri v. Polonya davasında, AİHM, Polonya hükümetinin bir azınlık derneğinin kaydını reddetmesini dernek kurma özgürlüğüne bir müdahale olarak değerlendirmiş ve bu müdahalenin demokratik toplum düzeni için gerekli olmadığını belirterek, Polonya'yı mahkum etmiştir.

Bir başka örnek olan Sidiropoulos ve Diğerleri v. Yunanistan davasında, Yunanistan hükümetinin bir Makedon azınlık derneğinin kaydını reddetmesi, AİHM tarafından haksız bir müdahale olarak görülmüş ve dernek kurma özgürlüğünün ihlali olarak değerlendirilmiştir. Mahkeme, bu tür müdahalelerin, demokratik toplumlarda tolere edilemez olduğunu vurgulamıştır.

Dernek Faaliyetlerinin Sınırlandırılması

Ulusal ve uluslararası hukukta derneklerin özgürce faaliyet göstermeleri esastır. Ancak, belirli koşullar altında devletler, derneklerin faaliyetlerini sınırlayabilir veya kapatabilirler. Bu sınırlamalar, demokratik toplum düzeni ve kamu güvenliği gerekçesiyle getirilebilir. AİHS’nin 11. maddesi, bu özgürlüğün sınırlandırılabileceği durumları şu şekilde sıralamaktadır:

1. Milli Güvenlik: Dernek faaliyetlerinin milli güvenliği tehdit etmesi durumunda devletler, bu faaliyetleri sınırlandırabilirler.

2. Kamu Düzeni: Kamu düzenini bozacak etkinliklerde bulunan dernekler, devlet tarafından kapatılabilir veya faaliyetleri durdurulabilir.

3. Suç Teşkil Eden Faaliyetler: Derneklerin yasadışı veya suç teşkil eden faaliyetlerde bulunmaları durumunda, devlet müdahale edebilir.

4. Başkalarının Hakları: Derneklerin, başkalarının temel hak ve özgürlüklerine zarar vermeleri durumunda da sınırlamalar getirilebilir.

Bu sınırlamalar getirilirken, orantılılık ilkesi göz önünde bulundurulmalıdır. Yani, alınan tedbirler, demokratik toplum düzeninin korunması için gerekli olmalı ve keyfi müdahalelerden kaçınılmalıdır.

Sonuç

Türk Medeni Kanunu’na göre dernek kurma, kişilerin bir araya gelerek ortak bir amacı gerçekleştirmek için tüzel kişilik oluşturdukları, demokratik toplumun temel yapı taşlarından biridir. Dernek kurma özgürlüğü, Türkiye’de ve uluslararası hukukta güvence altına alınmış temel bir haktır. Ancak, bu özgürlük sınırsız değildir ve belirli hukuki şartlar çerçevesinde sınırlandırılabilir. Türk hukukunda dernek kurma, belirli bir prosedüre bağlı olup, derneklerin faaliyetlerinin şeffaf ve kanunlara uygun şekilde yürütülmesi esastır. Uluslararası hukukta da dernek kurma özgürlüğü, birçok mahkeme kararıyla korunmuş ve devletlerin bu hakka müdahaleleri sıkı bir şekilde denetlenmiştir.

Dernek kurma özgürlüğü, bireylerin demokratik süreçlere katılımını sağlayan önemli bir araçtır. Bu nedenle, devletlerin bu özgürlüğe getireceği sınırlamalar, sadece zorunlu hallerde ve demokratik toplum düzeninin korunması amacıyla olmalıdır. Derneklerin, sosyal sorumluluk projelerinden insan hakları savunuculuğuna kadar geniş bir yelpazede faaliyet göstermeleri, toplumun gelişimine önemli katkılar sağlamaktadır.